Wprowadzenie immunoglobuliny w przypadku ukąszenia kleszcza jest dość powszechną praktyką w Rosji ochrony doraźnej przed kleszczowym zapaleniem mózgu. Dotyczy to przede wszystkim osób ugryzionych na terenach niebezpiecznych epidemiologicznie, które nie przeszły wstępnych szczepień. Wstrzyknięcie ma na celu zapobieganie rozwojowi choroby i ma na celu zniszczenie pierwszych cząsteczek wirusa, które dostają się do krwioobiegu ze śliną pasożyta.
Immunoglobulina jest stosowana w celu zapobiegania kleszczowemu zapaleniu mózgu (ale nie boreliozie z Lyme), jako najgroźniejszej chorobie wśród całej gamy infekcji odkleszczowych. Zastrzyk w nagłych wypadkach jest uważany za bardzo skuteczną procedurę i w wielu przypadkach naprawdę pomaga zapobiegać rozwojowi choroby, nawet przy jednoczesnym odsysaniu kilku zakażonych kleszczy jednocześnie. W ten sposób z dużym prawdopodobieństwem można uniknąć poważnych konsekwencji kleszczowego zapalenia mózgu u osób, które nie zostały na nie zaszczepione.
Jednak pomimo pozornie miarodajnych statystyk dotyczących spadku liczby przypadków wśród osób otrzymujących doraźną profilaktykę kleszczowego zapalenia mózgu, immunoglobuliny nie są stosowane na Zachodzie po ukąszeniu kleszcza.Następnie dowiemy się, z czym to się wiąże, a także sprawdzimy, czy taki zastrzyk może stanowić zagrożenie dla zdrowia i w jakich przypadkach zastrzyk immunoglobuliny będzie praktycznie bezużyteczny…
Co to jest immunoglobulina przeciw zapaleniu mózgu i dlaczego jest potrzebna
Immunoglobuliny to białka z natury chemicznej, ich inna nazwa to przeciwciała. Są one bardzo specyficzne dla dobrze zdefiniowanych infekcji i są wytwarzane przez organizm (czyli białe krwinki) dopiero po zderzeniu z odpowiednim patogenem.
Na przykład cząsteczki wirusa kleszczowego zapalenia mózgu mają unikalną dla siebie strukturę powierzchni – to dzięki temu układ odpornościowy człowieka może dokładnie rozpoznać tego wirusa, a następnie nauczyć się konkretnie reagować na jego pojawienie się. Immunoglobuliny biorą udział w rozpoznawaniu i niszczeniu czynników zakaźnych.
Na notatce
W krwioobiegu wraz ze śliną kleszcza cząsteczki wirusa kleszczowego zapalenia mózgu wywołują całą kaskadę reakcji biochemicznych. Receptory na powierzchni limfocytów krwi rozpoznają antygen i zaczynają wytwarzać immunoglobuliny otaczające cząsteczki patogenne, zapobiegając ich namnażaniu i przenikaniu do innych komórek organizmu.
Poniżej znajduje się model 3D cząsteczki immunoglobuliny:
Przeciwciała wiążą wirusy przestrzennie, a dodatkowo aktywują inne komórki układu odpornościowego, zapewniając skuteczniejszą ochronę. Pomyślny wynik walki z infekcją zależy od tego, ile wirusa dostało się do krwioobiegu i czy jest wystarczająco dużo immunoglobulin, które mogą go zniszczyć.
Zobacz też, co się dokładnie dzieje, gdy ugryzie kleszcza - artykuł pokazuje, od czego zależy ilość zakażonej śliny pasożyta, która dostaje się pod skórę.
Warto zauważyć, że wytworzenie przeciwciał wymaga czasu, a przy pierwszym kontakcie z infekcją proces ten jest często opóźniony w stosunku do szybkiego namnażania się patogenów, dlatego choroba się rozwija. Aby pomóc organizmowi poradzić sobie z infekcją, która się do niego dostała, pacjentom podaje się zastrzyk gotowych przeciwciał, wstępnie skoncentrowanych i oczyszczonych. Tym samym zanika zależność od tempa tworzenia własnych immunoglobulin, a szanse na zachowanie zdrowia po ukąszeniu przez kleszcza zarażonego wirusem dramatycznie wzrastają.
Jednak żadna metoda zapobiegania nie jest gwarantowana w 100%. Według statystyk około 20% osób z kleszczowym zapaleniem mózgu otrzymało terminową profilaktykę, to znaczy zachorowały pomimo terminowego wstrzyknięcia immunoglobuliny. Z kolei w grupie pacjentów po iniekcji doraźnej częstość ciężkich postaci zapalenia mózgu znacznie się zmniejszyła, ustępując łagodniejszym.
Przeciwciała przeciwmózgowe pozyskiwane są z krwi zaszczepionych dawców. Kiedy dawca zostaje zaszczepiony, układ odpornościowy tworzy „iluzję” infekcji (za pomocą inaktywowanego wirusa TBE), co powoduje, że organizm wytwarza duże ilości immunoglobulin. Właśnie w tej chwili można je pożyczyć z osocza krwi.
Lek jest oczyszczany w kilku etapach, dzięki czemu pozostaje w nim tylko ułamek pożądanych białek. Ze względu na to, że ludzie są zaangażowani w produkcję jako dawcy, immunoglobulina przeciw zapaleniu mózgu (lub gamma globulina - to starsza nazwa) jest dość drogim lekiem.
Ludzka immunoglobulina przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu jest stosowana w profilaktyce w postaci pojedynczego wstrzyknięcia, które należy wykonać jak najszybciej po ustaleniu faktu ugryzienia przez kleszcza. Dawkę oblicza się na podstawie masy ciała pacjenta.
Na notatce
Zastrzyki immunoglobuliny stosuje się również w leczeniu już rozwiniętego kleszczowego zapalenia mózgu, ale zwykle w postaci przebiegu iw zupełnie różnych dawkach, które zwiększają się w zależności od ciężkości stanu pacjenta.
Ważne jest, aby wziąć pod uwagę, że immunoglobulina przeciw zapaleniu mózgu jest ściśle specyficznym lekiem, który jest skuteczny tylko przeciwko wirusowi kleszczowego zapalenia mózgu. Na przykład w zapobieganiu boreliozie będzie całkowicie bezużyteczny (choroba ta jest wywoływana przez bakterie, a nie wirusy i leczy się ją antybiotykami). Ponadto immunoglobulina jest stosowana tylko u ludzi. Na przykład psy i koty na ogół nie są bardzo podatne na wirusowe zapalenie mózgu, więc nie ma dla nich awaryjnego „antidotum” na tę infekcję.
Na notatce
Szczepionka przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu a zapobieganie kleszczowemu zapaleniu mózgu w nagłych wypadkach to nie to samo. Po zaszczepieniu organizm pacjenta jest prowokowany do wytwarzania własnych przeciwciał przeciwko wirusowi, podczas gdy podczas nagłej immunoprofilaktyki wstrzykuje się osobie gotowe przeciwciała otrzymane z krwi zaszczepionych dawców. A jeśli szczepienie zostanie wykonane na długo przed ugryzieniem, profilaktykę awaryjną przeprowadza się natychmiast po ataku kleszcza.
Jak dowiedzieć się, czy profilaktyka awaryjna kleszczowego zapalenia mózgu jest konieczna po ugryzieniu przez kleszcza?
Rocznie z powodu ugryzień kleszcze ixodid w samej Rosji do szpitali trafia około pół miliona osób. Jednocześnie choruje tylko około dwóch tysięcy z nich. Oznacza to, że szansa na stanie się ofiarą infekcji jest stosunkowo niewielka - ale nie oznacza to, że można zaniedbać środki ostrożności.
Ważne jest, aby pamiętać, że natychmiast po ugryzieniu nie można dowiedzieć się o fakcie infekcji. Pomimo faktu, że istnieją testy, mogą one określić rozwój infekcji nie wcześniej niż dwa tygodnie po ugryzieniu osoby przez kleszcza. Jedynym stosunkowo szybkim sposobem, aby dowiedzieć się, czy profilaktyka jest potrzebna, jest przetestowanie kleszcza w laboratorium pod kątem infekcji (wiele osób ma nadzieję rozpoznać zarażonego kleszcza po wyglądzie - patrz także osobny artykuł na ten temat). Jak odróżnić kleszcza mózgowo-rdzeniowego od zwykłego niezakaźnego pasożyta?).
Aby to sprawdzić, lepiej utrzymać pasożyta przy życiu, ponieważ trudniej jest określić obecność wirusów w martwym kleszczu lub jego fragmencie - wzrasta prawdopodobieństwo błędu. Dlatego zaraz po wyjęciu kleszcza należy go umieścić w słoiku z ciasno dopasowaną pokrywką i udać się do najbliższego laboratorium, które wykona odpowiednie badania.
Wynik analizy pasożytów wskaże, czy konieczne jest awaryjne profilaktyczne wstrzyknięcie immunoglobuliny. Badanie nie jest darmowe, a czasem na wynik trzeba czekać nawet dwa lub trzy dni, a opóźnienie negatywnie wpływa na skuteczność immunoglobuliny w przypadku infekcji. Dlatego ludzie często wolą natychmiast wykonać zastrzyk, zwłaszcza jeśli ugryzienie przez kleszcza miało miejsce w regionie niebezpiecznym epidemiologicznie z powodu kleszczowego zapalenia mózgu.
Należy również pamiętać, że odporność na całe życie po przebytym kleszczowym zapaleniu mózgu nie powstaje.Dlatego nawet jeśli dana osoba miała kiedyś tę chorobę, po kilku latach istnieje szansa na ponowne zachorowanie w przypadku infekcji.
Na notatce
Kleszczowe zapalenie mózgu nie może się zarazić, jeśli kleszcz właśnie czołgał się po ciele, ale nie miał czasu na ugryzienie. W takim przypadku należy ostrożnie usunąć pasożyta z organizmu i zniszczyć go (ważne tylko, aby nie zmiażdżyć go gołymi rękami). W takiej sytuacji nie trzeba zaznaczać kleszcza do analizy.
Doraźną profilaktykę kleszczowego zapalenia mózgu należy przeprowadzić u osób, które zostały ugryzione w rejonie niebezpiecznym epidemiologicznie, a nie przyniosły kleszcza do analizy i nie zostały zaszczepione przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu.
I odwrotnie, w przypadku ugryzienia w regionie, który nie jest niebezpieczny dla kleszczowego zapalenia mózgu lub jeśli osoba została zaszczepiona, nie ma potrzeby podawania immunoglobuliny.
Producenci i preparaty immunoglobuliny przeciwkleszczowej
Obecna na rynku immunoglobulina przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu jest produkowana w kraju. W Europie zrezygnowano z jego produkcji z dwóch głównych powodów. Po pierwsze, szczepiona jest cała populacja w endemicznych obszarach Europy, w których występuje TBE i po prostu nie ma potrzeby stosowania immunoglobulin przeciwkleszczowych. Po drugie, ponieważ ten lek ma charakter białkowy, może powodować reakcje alergiczne, a czasem dość ciężkie. Korzystanie z takich środków wiąże się z pewnym ryzykiem, które nie zawsze jest uzasadnione.
W chwili obecnej na rynku rosyjskim można znaleźć tylko immunoglobuliny produkowane przez NPO Microgen. Sprzedawany wyłącznie na receptę, w opakowaniach po 10 ampułek po 1 ml roztworu. Cena pełnego opakowania 10 ml w Moskwie wynosi około 7000 rubli.Na pudełku z lekiem koniecznie wskazane jest miano, to znaczy wyrażane jest stężenie białka w jednostce objętości roztworu.
Na notatce
Wśród składników leku są tylko dwa: sama immunoglobulina ludzka, uzyskana z osocza krwi dawców, a także stabilizator - glicyna. Producent gwarantuje, że przebadano wszystkich dawców przeciwciał przeciwko HIV i wirusowemu zapaleniu wątroby typu C i B. Lek nie zawiera konserwantów i antybiotyków.
Dawki i procedura stosowania immunoglobulin
W celu zapobiegania kleszczowemu zapaleniu mózgu w nagłych przypadkach dawkę globuliny określa się w ilości 1 ml na 10 kg masy ciała. W związku z tym osobie dorosłej ważącej 70 kg należy jednorazowo wstrzyknąć 7 ml (czyli 7 ampułek) immunoglobuliny.
Wstrzyknięcie zawsze wykonuje się tylko domięśniowo, wstrzyknięcie do żyły jest zabronione, zgodnie z instrukcją użytkowania. Po wyjęciu ampułek z lodówki przed wstrzyknięciem ogrzewa się je do temperatury pokojowej.
Na notatce
W przypadku, gdy immunoglobulina jest stosowana w leczeniu już rozwiniętego kleszczowego zapalenia mózgu, dawkę oblicza się zgodnie z tą samą zasadą, jednak zastrzyki wykonuje się przez kilka dni z rzędu z określoną częstotliwością - zależy to od ciężkości choroby w każdej sprawie.
Lek można przechowywać tylko w lodówce i transportować w temperaturze od 2 do 8 stopni Celsjusza. Użyteczny roztwór immunoglobuliny jest przezroczysty – może być bezbarwny lub lekko żółtawy. Obecność osadu jest dopuszczalna, ale powinien on szybko się rozproszyć po wstrząśnięciu ampułką.Jeśli w roztworze widoczne są duże stabilne płatki, taki preparat nie nadaje się do użycia - najprawdopodobniej naruszono warunki jego przechowywania.
W Moskwie i regionach endemicznych TBE możliwe jest bezpłatne wstrzykiwanie immunoglobulin dzieciom poniżej 18 roku życia (w niektórych przypadkach do 14 lat). W przypadku wystąpienia ataku kleszczy dorośli mogą również skorzystać z tej usługi w szpitalu publicznym bezpłatnie po okazaniu obowiązkowej polisy ubezpieczeniowej. Może jednak zaistnieć taka sytuacja, że leku po prostu nie będzie w państwowej klinice i będziesz musiał skontaktować się z płatnymi organizacjami medycznymi, w których koszt zastrzyku jest dość wysoki - na przykład przy masie ciała 50 kg , koszt samego leku (bez kosztów pracy) może wynosić około 3500 rub.
Ważne jest, aby wiedzieć
Im więcej czasu minie od momentu ugryzienia przez kleszcza, tym mniej skuteczna będzie profilaktyka ratunkowa. Cztery dni później podanie immunoglobuliny jest prawie bezużyteczne.
Jakie skutki uboczne mogą wystąpić po wstrzyknięciu?
Manifestacja jakichkolwiek skutków ubocznych immunoglobuliny przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu na ciele jest niezwykle rzadka. Czasami przez pierwsze kilka dni w miejscu wstrzyknięcia może pojawić się obrzęk i ból. To najczęstsza skarga osób, które przeszły zabieg. Aby uniknąć takich reakcji, całą dawkę dzieli się na kilka zastrzyków, które wykonuje się w różnych częściach ciała.
Zazwyczaj zastrzyki wykonuje się w okolice mięśni pośladkowych, przedramienia, a także zewnętrznych mięśni uda – to najwygodniejsze miejsca do wstrzyknięcia. Po wstrzyknięciu można również zaobserwować wzrost temperatury ciała do 37-38 stopni (zwykle spada do normy w ciągu dnia).Jeśli temperatura utrzymuje się dłużej niż 24 godziny, wskazane jest skonsultowanie się z lekarzem.
W tej chwili nie ma oficjalnych informacji o przedawkowaniu leku: ponieważ procedura jest wykonywana wyłącznie w warunkach szpitalnych, a dawka jest wyraźnie obliczona, nie było przypadków przekroczenia dawki. Liczba możliwych powtórzeń wstrzyknięć immunoglobuliny w ciągu życia nie jest ograniczona. Jednak profilaktykę awaryjną kleszczowego zapalenia mózgu można przeprowadzać nie częściej niż raz w miesiącu (tylko w leczeniu kleszczowego zapalenia mózgu często wykonuje się zastrzyki).
Na notatce
Jest to niezwykle rzadkie u osób szczególnie wrażliwych, immunoglobulina może wywołać poważną reakcję alergiczną – wstrząs anafilaktyczny. Ten stan występuje bardzo szybko po wstrzyknięciu, a przy braku terminowej terapii przeciwhistaminowej może prowadzić do śmierci pacjenta. Należy to traktować tak poważnie, jak to możliwe, zwłaszcza jeśli dana osoba wie o swoich predyspozycjach do alergii. Po wstrzyknięciu nie należy od razu opuszczać placówki medycznej – ma tu siedzieć co najmniej 30 minut.
Nie można zabrać ze sobą ampułek z immunoglobulinami na wędrówki, a ponadto podawać zastrzyk poza placówką medyczną. Po pierwsze, jeśli naruszony zostanie reżim przechowywania, lek szybko się pogorszy, a po drugie, konsekwencje takiej aktywności amatorskiej mogą być nieprzewidywalne.
W interakcji z innymi lekami ludzka immunoglobulina przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu nie ma specjalnych ograniczeń. Jedyną rzeczą, której należy się powstrzymać przez trzy miesiące po wstrzyknięciu, jest immunizacja surowicą żywych szczepionek wirusowych.Wynika to z nadmiernego obciążenia układu odpornościowego, któremu należy dać „odpoczynek” po wstrzyknięciu przeciw zapaleniu mózgu. Jeśli natychmiast wstrzykniesz lek z cząsteczkami wirusa, organizm może zareagować nieodpowiednio.
Kilka słów o przeciwwskazaniach do awaryjnego zastrzyku
Nie ma zakazów ściśle wykluczających stosowanie immunoglobulin przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu. Nawet choroby somatyczne w ostrej fazie (ARVI) nie są przeciwwskazaniem - zastrzyk nadal będzie podawany na tle głównego leczenia. Ale szczególnie uważnie obserwuj reakcję takich pacjentów.
Nie ma oficjalnych danych z badań dotyczących stosowania immunoglobulin w czasie ciąży i laktacji, dlatego przepisuje się ją z ostrożnością, z uwzględnieniem możliwego ryzyka i korzyści dla zdrowia matki i dziecka.
Alternatywne metody zapobiegania kleszczowemu zapaleniu mózgu po ukąszeniu przez kleszcza
Istnieje kilka leków, które są obecnie stosowane z różnym powodzeniem jako analogi lub dodatki do iniekcji gamma globuliny. Podobnie jak zastrzyk w nagłych wypadkach, nie mogą zapewnić absolutnej ochrony, ale niektórzy eksperci uważają, że pomagają zapobiegać chorobom.
Najpopularniejsze analogi:
- Yodantipyrin to tabletka stosowana w szczególności przeciwko wirusowi kleszczowego zapalenia mózgu i gorączce krwotocznej przenoszonej przez te same kleszcze ixodid. Lek jest nazwany zgodnie z substancją czynną. Producent twierdzi, że jodantypiryna działa immunostymulująco, a także stabilizuje błony komórek organizmu, opóźniając wnikanie do nich wirusów.W celu zapobiegania po ugryzieniu zaleca się 9-dniowy kurs przyjmowania leku, stopniowo zmniejszając dawkę z dziewięciu tabletek dziennie do trzech. Jodantipyrin jest zabroniony do stosowania w przypadku naruszenia tarczycy, a także wątroby. Jego niezaprzeczalna wygoda polega na tym, że odbiór można przeprowadzić w terenie, a nadzór lekarza nie jest konieczny. Niektóre badania twierdzą nawet, że Jodantipyrine jest bardziej skuteczny niż zastrzyk immunoglobuliny, ale eksperymenty te zostały zlecone przez producenta, a niezależne badania nie zostały jeszcze przeprowadzone. Jednak obecnie jodantypiryna jest czasami stosowana zarówno w zapobieganiu, jak i leczeniu kleszczowego zapalenia mózgu;
- Remantadyna jest środkiem przeciwwirusowym o szerokim spektrum działania. Jest stosowany rzadziej niż poprzedni lek, ale ma udowodnioną aktywność przeciwko arbowirusom, do których należy również czynnik wywołujący kleszczowe zapalenie mózgu. Substancja czynna blokuje reprodukcję cząstek wirusowych, zaburzając procesy ich składania w komórkach ludzkiego ciała. Wcześniej Remantadyna była aktywnie stosowana przeciwko grypie, ale potem wszystkie szczepy wirusa grypy rozwinęły oporność na nią, a dziś lek jest praktycznie nieskuteczny przeciwko tej infekcji. Konkretny schemat zapobiegania zapaleniu mózgu nie jest w ogóle wskazany w instrukcjach dotyczących leku, dlatego kierują się standardowym schematem. Remantadynę należy stosować ostrożnie w patologiach nerek i wątroby, a także nie wolno łączyć jej z alkoholem. Recenzje ekspertów na temat jego skuteczności przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu są sprzeczne, a społeczność medyczna wciąż nie ma jednoznacznej opinii w tej sprawie;
- Osobno warto wspomnieć o Anaferonie, na którym z ugryzieniem kleszcza wielu wiąże swoje nadzieje. Jest to środek homeopatyczny, którego producenci twierdzą, że pomaga stymulować własną odpowiedź immunologiczną organizmu na infekcje oraz produkcję endogennego ludzkiego interferonu, który chroni komórki przed infekcją wirusami. W rzeczywistości sam producent nie ukrywa, że lek nie zawiera żadnych specjalistycznych składników aktywnych, a jest jedynie placebo. Z tego powodu jest jednoznacznie uznawany przez profesjonalistów za bezużyteczny w odniesieniu do jakichkolwiek wirusów w zasadzie, a przez to jest również szkodliwy, ponieważ przy jego stosowaniu ludzie tracą czas na nieskuteczne środki. Ale ten lek jest nadal aktywnie promowany poprzez reklamę.
Dlatego nie ma niezawodnej alternatywy o udowodnionym działaniu klinicznym dla profilaktyki ratunkowej z użyciem immunoglobulin.
Czy można zastąpić szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu immunoglobuliną?
Główną zaletą zastrzyku immunoglobuliny w porównaniu ze szczepieniem jest to, że można go wstrzyknąć po ugryzieniu, a jeśli kleszcz nie ugryzł osoby, nie trzeba nic wstrzykiwać. Ale żeby znieść wszystkie „uroki” szczepienia (czasem trzeba znieść jego skutki uboczne) i trzeba za to zapłacić, niezależnie od tego, czy kleszcz ugryzie człowieka w przyszłości, czy nie.
Poniższe zdjęcie pokazuje przykład szczepionki przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu Tick-E-Wak:
Ponadto wstrzyknięcie immunoglobuliny jest lekiem szybko działającym, w przeciwieństwie do szczepienia.
Z drugiej strony skuteczność takiego zastrzyku jest znacznie mniejsza niż szczepienia przeprowadzonego zgodnie ze wszystkimi zasadami.A jeśli zrobisz zastrzyk kilka dni po ataku pasożyta, jego skuteczność staje się znikoma.
Zaszczepiona osoba może nie bać się kleszczowego zapalenia mózgu - jeśli jest szczepienie, poziom ochrony jest bliski 95%. Nawet w rzadkich przypadkach zapalenia mózgu u osób zaszczepionych choroba przebiegała łatwo i bez konsekwencji.
Jednak oczywistą wadą szczepienia jest czas trwania kursu. Wiarygodna odporność powstaje dopiero miesiąc po drugim szczepieniu, co można zrobić nie wcześniej niż dwa tygodnie po pierwszym.
Na notatce
Jeśli dana osoba została prawidłowo zaszczepiona, to nawet po ugryzieniu przez zarażonego kleszcza immunoglobulina nie jest podawana. Nie jest to konieczne, ponieważ taki pacjent ma dość własnych przeciwciał we krwi. Co więcej, profilaktyka doraźna może nawet zaszkodzić osobie zaszczepionej – nadmiar immunoglobulin różnego pochodzenia może wywołać niepożądane reakcje ze strony układu odpornościowego.
Jeśli jednak cykl szczepień nie został ukończony w całości, można wykonać wstrzyknięcie immunoglobuliny z ugryzieniem kleszcza. Można z niego również skorzystać, jeśli zaszczepiona osoba zachoruje, chociaż takie przypadki są niezwykle rzadkie.
Tak czy inaczej, zgodnie z głównym parametrem - skutecznością - dziś nie ma metody zapobiegania, która okazałaby się lepsza niż szczepienie. Jeśli jest wystarczająco dużo czasu, warto dać jej pierwszeństwo.
Jeśli masz osobiste doświadczenie w stosowaniu immunoglobuliny po ugryzieniu przez kleszcza, podziel się informacjami, zostawiając swoją recenzję na dole tej strony.
Przydatne wideo: pierwsza pomoc w przypadku ugryzienia przez kleszcza
Co należy wiedzieć o zapobieganiu kleszczowemu zapaleniu mózgu (w tym w nagłych wypadkach)
